Levenskunst en eco-angst

We proved that it does matter what you do and that no one is too small to make a difference. Greta Thunberg

Van een student ontving ik een e-mail met levensvragen. Het beantwoorden van persoonlijke vragen van studenten vind ik  moeilijk. Toch ik doe een poging om een antwoord te geven. Mijn antwoorden zijn mijn persoonlijke reflecties. Wellicht aangezet voor mijn colleges filosofie belanden sommige studenten in existentieel woelige wateren. Reflectief leven, dat wil zeggen je bewust te zijn van de grote vragen des levens en de prangende mondiale problemen en jouw relatie daartoe, is niet altijd gemakkelijk. De student die mij deze vragen stuurt worstelt zo te zien met de vraag hoe te leven in het besef van de ecologische crisis.

Hoe vind je een balans tussen bijdragen aan een betere wereld zonder er zelf aan onder door te gaan?

Het lijkt me dat je, als je reflecteert over wat je kunt doen en daar dan een keuze in maakt (die wellicht niet de optimale is, maar beter dan een ondoordachte keuze), het volgende kunt overwegen. Je kunt als individu de wereld niet redden, maar je kunt zeker een positieve impact hebben en, met behulp van effectief altruïsme, kun je die impact ook zo groot mogelijk maken. Tegelijkertijd denk ik dat het niet nodig is jezelf geheel weg te cijferen.

Je mag best genieten en gelukkig zijn en je hoeft niet al je tijd en inspanning te richten op anderen of op het redden van de aarde. Het is natuurlijk wel van belang dat je met de manier waarop je jezelf gelukkig maakt geen anderen schaadt. Echter, volledig ecoveganistisch leven (zoals Green Evelien – zoek haar maar op op het internet) is bijzonder veeleisend. Je kunt doen wat binnen je vermogen ligt en veganisme doet dat zeker, maar in een samenleving die collectief een grote ecologische voetafdruk heeft, is het moeilijk om volkomen duurzaam te leven. 

Hoe zorg je dat je jezelf niet uitput in een verwoede poging om van je schuld af te komen?

Jouw eigen geluk hoeft niet te lijden onder het streven om te leven volgens het liberale ethische principe om anderen geen schade te berokkenen en het utilistische principe om leed te verminderen en geluk te bevorderen. Het concept schuld is geen zinvol begrip. Je hebt er niets aan. Je kunt het verleden niet ongedaan maken, evenmin kun je als individu de wereld redden en je hebt ook geen schuld aan alles waar je geen invloed op kunt uitoefenen. Maar je kunt er wel naar streven om naar morele principes te leven, zonder ervan wakker te liggen als het niet volledig lukt. Het mooie van veganisme vind ik dat je met een eenvoudige verandering van levensstijl een ongelofelijke impact hebt: op dieren, op het milieu en op mensen. Mijn advies zou zijn: blijf streven naar een betere wereld, zonder jezelf uit te putten. 

Wanneer doe je genoeg? 

Of je je genoeg inspant is iets dat iedereen voor zichzelf moet uitmaken. Als je kijkt naar effectief altruïsme zijn er mensen die met weinig inzet veel voor elkaar krijgen en mensen die ondanks hun grote inzet weinig uitrichten. Ik denk dat je een juiste balans moet vinden en je er niet schuldig over moet voelen dat je te weinig doet. Je kunt reflecteren op hoe je wilt leven, waar je goed in bent, wat effectief is en waar je je goed bij voelt. Zelf heb ik bijvoorbeeld een hekel aan collecteren, standwerk en demonstreren. Dus ik doe andere dingen (zoals boeken en essays schrijven). Je kunt natuurlijk wel bij je zelf nagaan of je niet een tandje bij kunt zetten en wat extra kunt doen om leed aan anderen te voorkomen.

Kan je je bestaan rechtvaardigen als je deel bent van het probleem? 

Niemand heeft er zelf voor gekozen om op de wereld te zijn. Wij zijn aardelingen. In onze huidige samenleving zijn wij allemaal deel van het probleem (van de ecologische crisis), maar we kunnen als individu proberen die samenleving te veranderen, door als individu het voortouw te nemen, door politiek actief te zijn et cetera. Filosoof Peter Singer benadrukt dat je jezelf niet hoeft weg te cijferen. Dat is een belangrijk verschil met christelijke ethiek waarbij het ideaal is je ondergeschikt te maken aan het ideaal van zelfopofferende naastenliefde. Dat is bij het utilisme niet het geval. Jouw eigenbelang, geluk en behoeftes tellen ook mee en die hoef je niet weg te cijferen.  

 Is de intentie om bij te dragen aan de oplossing genoeg?

De rol die individuen hebben, is groter dan menigeen denkt. Je kunt als individu laten zien dat er een alternatief is voor de mainstream lifestyle van consumeren en aandacht voor het eigenbelang op de korte termijn. Zelfs als de reacties niet altijd positief zijn, dan nog heb je een voorbeeldfunctie voor anderen. Het heeft mij bijvoorbeeld enorm geholpen toen ik zag dat vrienden veganist zijn en wat ze concreet doen om groener te leven. Alleen de intentie hebben om dingen te doen is niet genoeg, je moet ook leven naar je principes.

Hoe ga jij emotioneel om met het besef dat er een ecologische crisis is?

Het besef dat we leven ten tijde van een ecologische crisis is inderdaad emotioneel moeilijk. Niemand heeft er wat aan als iemand depressief raakt – eco-anxiety of ecodepressie. Wie eenmaal ziende is, ziet overal ellende, waarschijnlijk ook uitvergroot door de sociale media waar je toegang toe hebt. Als je eenmaal kennis hebt van de ecologische crisis voegt het weinig toe om dit steeds weer in het nieuws te zien. Als het gaat over dierenleed: ik weet dat horrorfimpjes over dierenleed voor de bewustwording van consumenten belangrijk zijn, maar kijk er niet naar. Ik word er namelijk alleen maar somber en verdrietig van. Het is belangrijk om steun te verkrijgen van gelijkgestemden en om dan te focussen op wat er goed gaat, waar er mooi is of wat er leuk is. Koester de vriendschappen die je hebt.

Als individu kun je de wereld niet redden. Er is niks mis mee om te genieten van het leven. Maar naast het nastreven van geluk is ook het besef nodig dat je een zinvol leven moet leiden. Zo kun je je hele leven genot en geluk nastreven en toch op een gegeven moment het gevoel hebben dat je geen zinvol leven hebt geleid. En, andersom, wellicht kost het veel inspanning om dingen te doen die je belangrijk vindt en die voor jou zinvol zijn – zoals groen activisme – maar die wellicht niet evenveel geluk verschaffen als dingen die onmiddellijk genot brengen. Zo was ik bij een grote klimaatmars met duizenden anderen. Het regende pijpenstelen en het was koud. Ik was doorweekt en verkleumd tot op het bot. Maar ik was met vrienden en het was voor een belangrijk doel. Het gaf mij veel voldoening om gedemonstreerd te hebben. 

Zelf heb ik een coping strategy gevonden. Ik geniet intens van het leven (wandelen, lezen, mijn gezin, de natuur, koffie, yoga, hardlopen, kunst, literatuur, theater, college geven, schrijven, vrienden et cetera). Ik probeer de wereld beter te maken met minder leed (voor mens en andere dieren, inclusief toekomstige generaties) en met meer geluk. Af en toe word ik overvallen door zwartgallige gedachtes en gevoelens, maar ik weet dat als ik intensief sport dat ik door intensief te sporten uit dat dal kan klimmen.

Ik heb de ecologische crisis en het leed in de wereld tot iets abstracts gemaakt – ik kan erover denken zonder dat het me emotioneel raakt. Ik kan heel snel schakelen – dan lees ik bijvoorbeeld weer iets over klimaatverandering of dan wind ik me op over klimaatsceptici – maar vervolgens ga ik gewoon slapen of iets anders doen. Verder probeer ik mijn boosheid constructief te gebruiken en om te vormen tot energie om een essay of boek te schrijven. 

Word je niet depressief als je het besef van de omvang van de ecologische crisis tot je door laat dringen?

Ik ken mensen die door het bewustzijn van en angst voor de ecologische crisis in een mentale crisis zijn geraakt. De meeste mensen begrijpen en voelen de ecocrisis niet en als je dat wel voelt dan is dat overrompelend en voel je je alleen. Je kunt jezelf maar ten dele sturen, maar het is belangrijk om te proberen een emotionele crisis te voorkomen. Wellicht door een stapje terug te doen, maar hoe precies is moeilijk aan te geven. Ik hoop dat mensen elkaar steunen.

Wanneer ik mijn MA vak Environmental Ethics geef en we die diepte van de ecologische crisis induiken is het voor zowel de studenten als voor mij een zware mentale opgave. Ik denk niet dat het goed is om van de waarheid weg te lopen (ik denk dat waarheid intrinsieke waarde heeft), maar we moeten wel een manier vinden om met de zware emotionele last van het besef van de ecologisch crisis te kunnen gaan. Als het hen teveel wordt, zeg ik tegen mijn studenten, neem dan even een mentale pauze. 

FLORIS VAN DEN BERG