Knallend naar 2020! Zonder vuurwerk!

Al jarenlang wordt er rond Oud en Nieuw gediscussieerd over een eventueel particulier vuurwerkverbod. Eind december 2018 ging een filmpje viral op sociale media, waarin Nederland als vredig en pittoresk werd neergezet – behalve die ene dag van het jaar: 31 december. De filmmakers zijn nog bescheiden. Tegenwoordig begint de oorlog al anderhalve week van tevoren.

Ook deze jaarwisseling verliep niet vlekkeloos. Een uit de hand gelopen vreugdevuur in Scheveningen had vuurtornado’s als gevolg. In Amsterdam werd in een menigte met een alarmpistool in de lucht geschoten; gewoon omdat het kan. Auto’s en speeltuinen gingen in brand, ruiten sneuvelden en de politie werd bekogeld met vuurwerk. In totaal belandden in elk geval 396 mensen op de Spoedeisende Hulp met verwondingen gerelateerd aan vuurwerk. Om maar niet te spreken van doodsbange (huis)dieren. Tijdens de jaarwisseling 2018-2019 kochten Nederlanders voor 70 miljoen aan vuurwerk. Alsof dat nog niet bizar genoeg is betrof de schadepost van deze feestavond – buiten de schade in Scheveningen – 15 tot 20 miljoen euro.

Tegenstanders van een verbod

Tegenstanders van een particulier vuurwerkverbod verwijzen meestal naar het liberalisme: iedereen moet vrij zijn om te doen wat zij/hij wil, zolang hij/zij maar geen schade berokkent. Dat sommige mensen schade berokkenen betekent volgens hen niet dat er een algemeen verbod moet komen: de overtreders moeten aangepakt worden. Maar misschien is een stap op de plaats nodig, want liberalisme is prima als uitgangspunt. Er rijzen twee vragen.

Eerste vraag

De eerste vraag is wie of wat gevrijwaard moet blijven van schade die door vrijheden van anderen ontstaat. Wie of wat moet worden beschermd tegen absolute vrijheden?

Filosoof Floris van den Berg overtuigt dat onder ‘wat’ in elk geval het milieu valt. We willen immers dat wij, maar ook generaties na ons, kunnen blijven genieten van het leven op aarde. Opmerkelijk is daarom dat er in Nederland amper aandacht is voor milieuvervuiling door vuurwerk, dat bij afsteken koolstofdioxide en zwaveldioxide produceert. Door het afsteken van siervuurwerk komen zware metalen in het water of de bodem terecht. Overigens berichtte het RIVM wel dat de hoge concentraties fijnstof in de lucht bij Oud en Nieuw gevolgen kunnen hebben voor de gezondheid.

Dat mensen onder de beschermde ‘wie’ vallen zal niemand verbazen. Maar waarom wordt de grens getrokken bij mensen? Immers, zoals filosoof Paul Cliteur stelt, “als de mens verwant is aan het dier, dan is het in ieder geval niet meer vanzelfsprekend dat de mens rechten heeft en dieren rechteloos zijn” (p.26). Maar wat is dan het criterium dat de morele cirkel zou moeten bepalen? Is dat het beschikken over de rede? Of over het vermogen om te spreken? Gaat het om de mogelijkheid om een wil uit te kunnen drukken? Nee, al deze punten bieden geen voldoenend antwoord, want waarom zou je precies op die criteria discrimineren? Het verlossende antwoord kwam in 1789 van Jeremy Bentham, die stelde dat het gaat om de vraag: “Can they suffer?” (p.311, als onderdeel van voetnoot 1). Leed is iets dat je – in principe – niet voor jezelf kunt wensen. Wie kan lijden verdient bescherming tegen de vrijheden van anderen. Naast de mens zijn er tal van andere diersoorten die kunnen lijden, dus ook zij dienen tot onze morele cirkel te behoren.

De eerste vraag kan dus worden beantwoord door te stellen dat het milieu en een ieder die kan lijden bescherming genieten tegen de vrijheden van anderen.

Tweede vraag

De tweede vraag is wat dan precies schade is. Het kan daarbij gaan om schade aan eigendommen, maar ook om letsel of het ondervinden van hinder (overlast).

Het afsteken van vuurwerk door particulieren gaat niet slechts gepaard met vernielingen. Mensen plegen mishandeling, zware mishandeling en zelfs doodslag of misschien wel moord, of verwonden zichzelf per ongeluk. Het veroorzaken van letsel bij mensen of schade aan goederen door het afsteken van vuurwerk is al strafbaar.

Welke vormen van schade worden nog niet beschermd door onze wetgeving? Ten eerste – en dat is de meest ernstige vorm – is dat de ernstige hinder die huisdieren en vrije dieren ondervinden. Doordat ze niet (kunnen) begrijpen wat er gebeurt staan zij doodsangsten uit. Ten tweede is dat hinder die mensen kunnen ervaren door het vuurwerk; niet iedereen kan ervan genieten. Ten derde is dat verontreiniging van het milieu door het afsteken van vuurwerk.

Wellicht zullen sommige mensen willen toevoegen dat het afstekende individu niet wordt beschermd. Daarop werp ik tegen dat sommige vormen van vuurwerk illegaal zijn. Tevens zijn er voorschriften over hoe vuurwerk afgestoken moet worden. En er zijn regels over (ver)koop. Zoals de automobilist of bromfietser wordt beschermd door de voorschriften om een gordel of helm te dragen, zo beschermen deze regels de vuurwerkafsteker. Een verbod op vuurwerk om de afsteker te beschermen zou zijn als een verbod op bromfietsen om bromfietsbestuurders te beschermen. Degene die vuurwerk afsteekt wordt voldoende beschermd.

Gevolgen

Wellicht wordt tegengeworpen dat niet-menselijke dieren ook angstig zijn of niets begrijpen van ons weg- of vliegverkeer. Dat klopt. Het gaat uiteindelijk om de vraag wat (on)redelijk is. We hoeven onszelf niet weg te cijferen, maar moeten rekening houden met anderen. Ik zal u nu niet meenemen in een definitie-oorlog van wat redelijk is. Maar handelingen waarbij een ander langdurig aan doodsangsten wordt blootgesteld vallen daar niet onder. De Nederlandse steden, die in de week voor Oud en Nieuw worden omgetoverd tot een Nederlands Aleppo, lijken daarom niet aan de eisen van redelijkheid te kunnen voldoen.

Tegenstanders van een particulier vuurwerkverbod hebben een punt dat tegen overtreders moet worden opgetreden. Maar het voorgaande toont aan dat ‘overtreders’ niet altijd kunnen worden aangepakt, omdat de wettelijke bescherming tegen vuurwerkschade niet toereikend is. Met name niet-menselijke dieren, maar ook mensen die niet van vuurwerk houden en het milieu, lijden schade door vuurwerk. Dat is grotendeels te voorkomen door een particulier verbod. Daarom moeten we 2020 in knallen zonder vuurwerk.

BART COLLARD